Zwycięstwo nad Wolandem

Odwaga nie opuści go do końca, nawet w rozmowie ze Stalinem nie pokaja się i nie ulegnie nakazom „realizmu socjalistycznego”.   W odróżnieniu od szarych obywateli gnieżdżących się w komunałkach życie pisarza w Rosji sowieckiej, nawet niepokornego, było zdecydowanie znośniejsze. Pod warunkiem że owa niepokorność nie prowadziła go do łagru lub katowni Łubianki. Miał samodzielne mieszkanie (luksus), czasami daczę, mógł stołować się w Domu Pisarzy, korzystać z wczasów, pisać, a niekiedy nawet drukować. Z resztą społeczeństwa łączył go dojmujący strach, pogłębiający się wraz z nasilaniem procesów politycznych lat trzydziestych, ze znikaniem przyjaciół ewentualnie protektorów.   Dzienniki Michaiła Bułhakowa i jego żony Jeleny, prowadzone aż do śmierci pisarza, to dokument niezwykły. Część pierwszą wypełniają listy z lat dwudziestych. Pisarz nie ma wielkich złudzeń co do otaczającego go systemu („Szaleństwo dwóch ostatnich lat popchnęło nas na straszną drogę [...]. Wychyliliśmy już za karę